Perú kamayninmi ruwakurqan hoq hatun llaqta qespisqa, unay auqanakusqan qhepa. Chay ruwaykunan karan mayninpiqa sumaq oqarisqa chayayniyoq 1821 wata 28 antasitua killakama.
Suyu qallariypi Lima llaqataq wajaypatan
Qespisqa kayninmi huñusqa yuyaypi ruwakurqan, chaypin maskhakurqan runaq llapa allaukankunata hinaspa, yuyasqan karan suyupi paqtay qelqa kamachiypi, rantinkaspa llaqta runaq allaukankunata hinaspa ruwayninkunata, suyupi chaninchaspa llapa paqtay qelqa kamachikunata yupanchaspa Hatun Kamay Pirwata hinaspa kamachikunata, rantinkaspa sapachasqa runaq llapan allaukakunata.
Aswan kuraq huñusqa yuyaypi kananpaq hinaspa llapan hunt'akunanpaqmi ruwakuran kinsa hoq neraypin t'aqakuran - ruwaykuran, qelqa kamachiy ruwayqa hinaspa paqtachay- munayniyoq kaypi chaymanta qespisqapura kaypi. Kamachi kallpaqa, Rimana Wasipin aswanqa, apullinkunan llaqa runakunaq ajllasqanmi kanku, jinaspa llank'anku llaqta runata rantinkaspa.
Perú suyuq Rimana Wasin kanapaqmi auqanakuq hatun kamayoq José de San Martìn umallisqan ruwakuran 146 kamachiyta qhawarispa, 27 qhapaq raymi killapi 1821 watapi kausaypi. Chay kamachiy hunt'akunapaqmi, huñukuranku hunt'ana qelqa ruwanankupaq hinaspa chaypin hayk'a apullikuna kananta yuyaranku " diputados" sutiyoq apullikunan 79 kanan hinaspa "suplente" nisqa apullikunataq 38-chaykunamanta mayqenkunapas kanmanmi ajllasqa qhawarispa hayk'an sapanka "departamento" nisqa llaqtaman hina.
1821 watapi Qoya Raymi killapi 20 p'unchaypi huñukusqaku ñawpaq apullikuna, chunka "horas" tutamanta, suyoq hatun kamachiq wasinpi. Chaymanta taytachaq hatun wasinman puriranku yanapayninta mañakuq, chaypin rantinkaq hatun wiraqocha Francisco Javier de Echenique anyaykuran. Chay tukukuyninpin "Veni sante Spiritus" nisqa takinata takisqaku; chaymanta, "Deàn" nisqa hatun wiraqocha kamaq apu sutin oqariyninkupi. qepanmanta, chay "Deán" nisqa kamayoq wiraqocha anyanakuran rimana wasiq apullinkunata kamaq sutin oqarinankupaq.Chay qepaqa "Ministro de Estado y Relaciones Exteriores" nisqa, hatun hawa llaqtapi suyuq sutinpi llank'aq kamayoq Francisco Valdivieso, rimarisqa chay apuq sutinpi oqariypi rimariyta:
"Apu simiq sutinpi "Santa Religión Católica, apostólica, romana" nisqa, sutinpi waqaychankichu, hunt'aykuyninpi hap'iyta Perù suyuq; ñit'iqninkunamanta qispichanapaq, llank'ayta sumaq ch'uya sonqowan hinaspa qelqa kamachi qayllanpi llaqta kamayoq kayniykipi; chaymantapas llapa allin kausaykunapaq imakuna hunt'aytapas?
Rimana Wasipi apullikunataq kutichiranku : "ari, apu sutintan oqariyku."
Chaymantataq llapan apullikuna iskay iskaymanta apu qelqa llamiq suchuyuranku. Tukuychanapaqtaq San Martin yapaykusqa kay rimariyta:
"Sichus qankuna apu suti oqarisqaykichista hunt'ankichiq chayqa, taytacha, anchata samichasunkichis mana chaytaq, pay, suyunchis ima huchachasunkichis".
Chaymantaqa, "Te Deun", takitan "gobernador eclesiàstico" nisqa, takiykusqa ichaqa huñusqa takiy yachaqkuna qatirisqa. Kuraq wajaypatapitaq iskay chunka iskayniyuq "salva" nisqata t'ojaykun, callao llaqtapipas hinaspa "buques de la armada" nisqapipas. Tukuy llaqtapitaqmi "campana" nisqa llallikusqa llapan rimana wasiman apullinkuna " Universidad de San Marcos" Hatun Yachay Wasiman chayamunanku kama. "Universidad de San Marcos" nisqapitaqmi 1822 watapi Qoya Raymi killapi, iskay chunka punchaypi llank'ayta qallarisqa ñawpaq "Congreso Constituyente" nisqa Rimana Wasiq apullinkuna; ñaupa "capilla" nisqapi ichaqa khunan kikin rimana wasiq allpanpuni. San Martin chaypin saqesqa suyuq hatun kamayoq kayninta, qespisqa suyu kikinmanta purinanpaq. Chay kutipin Amachaqeqa rimaykusqa kay hamut'ayta:
Perú suyu runakuna:
Kunanmanta pacha churasqan kanqa sumaq qhapaq Rimana Wasi hinaspa llaqtan waqmanta hap'iykun llapan kallpanta llapan ruwayninpi".
San Martin Rimana Wasi saqerpariqtintaqmi, apullikuna ajllaykunku paykunaq hatun kamachiqninta hamut'aru Toribio Rodríguez de Mendoza hinaspa José Faustino Sánchez Carrión qelqaq apullipaq . Chaymantataq, rimana wasipi apullikuna hokaq rantinkayninkuta ajllallayta kallarisqanku. Akllasqa lloqsisqakutaqmi : Hatun kamachiq, hamut'aru. Francisco Javier de Luna Pizarro; tajsa kamachiq, weraqocha Manuel Salazar y Baquijano; huq ñeqe qelqaq wiraqocha. Jose Faustino Sanchez Carrion; iskay ñiqe qelqaq weraqocha Francisco Javier Mariategui. Chay kutipitaqmi Riman Wasipi Hatun kamachiq nirqan:
"Perú suyuq Rimanan Wasiqa kamasqallan kausayninpi,qhapaq kayninqa Suyupi kausan, ruraynintaq Rimana Wasipi kikin rantinmantapunin sayaykun".
San Martín hatun kamachiq kayninta saqerpariqtinpuni , Rimana Wasin apusimi hunt'achiq kallpa ruwaykuyta hoq chikan kausayllapaq ajllasqaku hoq "comisión Junta Gubernativa del Perú" sutichasqata churaspa, kinsa apulliq runakunata: José de la Mar, Felipe Antonio Alvarado hinaspa Manuel Salazar y Baquijano.
Rimana wasipi apullikunataqmi, rurayninkuna waqaychaykunanpaq, ñaupaq llanqaqkunata ajllaspa churasqaku, kuraq llak'ay kamachiqa kayta umanchasqan, wiraqocha Manuel Herrera y Oricain, 1822 watapi 12 p'unchaypi churasqa kasqa.
Rimana Wasiqa kikin kamakusqan p'unchaymanta pacha cheqaq askha llank'ay ruwayniyoq kasqa. Chheynamanmi ruwakuran "Junta gubernativa" kamachiq qelqa; Weraqocha José De San Martin "Generalisimo" nisqa sutita qoykusqanku;Rimana wasipi apullikunaq chaymanta llapa llank'aqkunaq kamachiynintapas qelqakuranmi, Perú suyu Hatun Kamay Pirwa qallariykunatapas qelqakullaranmi "promulgadas" 1822 watapi 17 p'unchaypi qhatun raymi killapi,"sancionada" nisqata 1823 watapi 12 ayamarka killapi.
Ñaupaq Hatun Kamay Pirwapitaqmi Rimana Wasipi apullinkuna taytachatan astawanqa sumaqta horarirqanku ima yuyaynikupaqpas, hinaspa suyunkupi ruwaykunapaqpas, qespisqa kananpaqpas hinaspa kusikuypi sumaq t'ikarinanpaqpas:
"Tatachaq sutimpi, kamachiyninpin ima ruwaykunapas tukuy llaqtakunapi yachayninkuwan paqtayta yuyakun.
Perú llaqtaq Riman Wasiqa, sapanka llaqtapi runakunatan rantinkan, qespisqa kayninkuta saphimnchaspa, kusisqa sumaq kausayninpupaq yanapaspa, hinaspa hoq qelqa kamachiq kayllanpi "gobierno de la Repùblica" nisqa kanapaq, allchakuspanchis reqsisqa kamachi ruwaykunaman.
kamachiyku hinaspa churayku kay Kamay Pirwata: ..."
Kaykunan karanku chay kamachiykuna ichaqa kunan kamapas chaywanmi llank'akushian Riman Wasipiqa, nunanta kallpachaspa llaqtapaq llank'ananta.
"Llaqta qhawanamanta pachaqa, "Cámaras de Diputados y Senadores" apulikunataqa hinaspa waqin "Asambleas Constituyentes" nisqakunatapas "clase media" nisqapi kausaq runakunapaq ñaupariyninmi karqan. "Primer Congreso " Rimana Wasi kamasqa 1822 watapi hoq auqasayay llaqta runakunamanta hoq unanchayninmi karan, suyupi qhapaq runakunaq "aristocratico - Estamental" nisqa unay llapan kamachiynin qechusqa ñaupaq sarunchasqa llaqta runaq kausayninta p'anpay, ñaupa qhapaq "virriynato" nisqa kausay pachapi kaymanta.
"Teorico" nisqa pacha khawasqanmantataqmi, wakillan qatiykuska phiñasqa kausaqkunawan unay "Nobleza Hereditaria" nisqata qhapaq runakuna "burguesia criolla" nisqata, phawariykapusqa Qespichiy mqskhaq "comando del proceso independentista" nisqaman, hoq "cobertura liberal" nisqawan . Qelqa kamachiykunaqa "vinculaciones" nisqa chaymanta "mayorazgos" nisqa millay saruchaq runakuna tukukunapaqpas (1838 - 1848) ruwakuran "Código Civil" kamachi qelqapas 1851 watapi chaykunan runaq allpa kayniyoq kanakupaq ñanta kicharanku, hinaspapas runaq wawan mama tayta wañuqtin kasqan kayninku rakikunapaqpas, chaykunamami ñaupa kamachiykunaqa astawan ñaupaqman puriran,qhepachaspa ñaupaq kamachiyta. Qhaway qelqata.
Ñaupaq Perú suyu Riamana wasipi apullikunaqa (1822-1825) karanku "titular" hinaspa "suplente" nisqakuna - 28 amachaqekunan, 26 " eclesiásticos" nisqa taytacha wasipi apullikunapas,8 hanpi kamayoqkuna, 9 qhatuqkuna, 6 llank'aqkuna, 5 wallawisakuna, 5 kaqniyuqkuna, kaykunamantataqmi,14 hoq "hispanoamerica" llaqtakunamanta: 9 qhepa sutichasqa "Gran Colombia" nisqamantaq(Venezuela, kunan Colombia, ñawpaq Ecuador) 3 Argentinamanta, 1 Chilemanta, 1 Boliviamanta, Chaupi "siglo XX" nisqapi karan aswan amachaqekuna hinaspa "religios" nisqakuna; 1870 qallariypi wiñaran kallpawan yachachiq hamut'arukuna, k'illichakakuna, qolqechaqkuna, hamaut'akuna, hoqkunapas.
Perú hatun Kamay Pirwan nisqan hina 102ª qelqapi, Rimana Wasiq ruwayninmi:
Llaqta kamachiypi Perú suyuq kausayninmanta willakuyqa cheqaq sasa maqanakuymanmi karan Perú llaqtaq kamachiypi kausaynin rayku; astawanqa sasan karan "gobierno militar" nisqa sapakutin llaqta kamachiypi kausayninchista qolluchiqtinku, hinaspa hoq neray yuyaypi kamachiykunata ruwaqtinku Rimana Wasikuna ima. Chay hark'aykuna kaypipas, llaqta kamachiyqa Rimana Wasipi kallaqtintaqmi: Rimana Wasiq pasaq kausaynin yuyaychayqa sasapunin ichaqa tarpayta yanapaykuwasun Rimana Wasiq wiñaynin kawsaynin yuyayninman hina llapan Perú runaq yuyay rimaypi llaqtapaq ruwakunanpaq.
"Democracia" nisqa kausananpaqqa sut'illapi aska runaman willaynin kanan. Chayraykun rimasun chay "periodificación" nisqa kausaymantaqa imayna llaqtayuqpa riqch'ayninpi cheqajta ruyaykun.
Chhaynatan sutiyasun, chay watakunapi, kausayninmanta, llapa ajllaykuna, chaynallapunin sutichasqa karan. Chayman ajllaykunaqa khayna ruwaypin ajallakuran:
Chaymanmi yapakun Perú suyupi mosoq Hatun Kamay Pirwaku hinaspa ajllaypi kamachi qelqakuna ichaqa mana qelqaq runakunata ajllananta hark'aspa. Ichaqa churarankun ima p'unchaykunapi chay mana qelqay yachaqkunata, arí icha ajllayta atinankupaq utaq, llaqta runaq hinaspa misti runakunapas ajllayta atinnakupaq. Aswan allin qhawasqa rimaymi karan llaqta runaq ajllay allaukan, chayta rimaymi karan Bartolomé Herrera hinaspa Pedro Gálvez nisqa apulliqkuna 1860 watapi. Ichaqa ajllay qelqa kamachiy 1890 chay kamachiytaqa qolluchipuran. Tupuypitaq, yapamanta ajllaypaq kamachiq qelqapin 1896 watapi pasaqpaq t'aqaranku mana qelqay atiqkunata:
Runaqa Ajllaytan atin sichus iskay chunka hoqniyoq watata hunt'aqtin utaq manaraq kuraq kaspa sawasqa kaqtin, ichaqa "qelqaq yachaqkunapunin kanan hinaspa ajllanankutaqmi kikin wasin qelqapi churasqa kasqanpi".
Chhaynatan kay hatun kamaypirwapiqa sik'ipuranku inka runaq ajllaypi kananta qollochiranku ñaupaq kamachiypi kasqankumantaña, chayrayku askha llaqta runa mana ajllaypi karankuñachu.
Chay watakunapi aswan sumaq apullikunan kasqaku Francisco Javier de Luna Pizarro; Rimana wasipi hoq ñeqe apullin kaspa; Toribio Rodríguez de Mendoza; Hipólito Unanue; José de la Mar; Manuel Lorenzo de Vidaurre; Juan Antonio Távara, "Cámara de Diputados" hoq ñeqe apulli kaspa; Andres Reyes,hoq ñeqe apulli "senado" nisqamanta; Manuel Salazar y Baquijano; Jose Echenique; Ramón Castilla; Francisco de Paula Gonzáles Vigil; Evaristo Gómez Sánchez; Bartolome Herrera; Ricardo Palma; Manuel Pardo y la Valle, Perú suyu hoq ñeqe hatun kañachiq; Francisco Garcia Calderon; Jose Gálvez Egusquiza ,y Miguel Grau Seminario, "Marina de Guerra del Perú" nisqamanta atauchin.
Mana allin ruwaykuna ajllaymi aparan millay qhawayman chay runa huñuypi ajllanata hinaspa Rimana Wasipi " Camaras" nisqa unancha qoymantapas.
Basadre Sutichasqa kausaymanta pachan khayna llank'ay karan, hinaspa chunka hoqniwoq wata leguísta sutichasqa kama. Sutichaykun " democracia censataria" nisqa llaqta kamachiypi yupaytaqa chay kausaypi yupana qelqa chaypi qallariqtin.
Chaymi sapanka ajllay chay "junta de elecciòn" nisqa ruwaqkunana huñusqa kananku "orden de cuotas" nisqaman hina, "Ministerio de Hacienda" yupasqanman hinan insaky chunka pisqayoq aswan kuraq qolqe churaqkuna sapanka huch'uy llaqtakunapi tiyaq yupasqa chaypaq kasqaku. Chay aswan kuraq qolqe churaqkunamantataqmi ajllakun "sorteo" nisqapi mayqen "juntas distritales" nisqata, hinaspa ajllaypaq "registro Cìvico general" nisqakunata.
"Ruwaykunaqa kasuran aswan askha qolqe churaq runakunaman, yuyakuypi aswan yachay runakuna chay ruwaykunapi kananpaq, aswan qhapaq runan chayqa kananta
paykunata sumaq kasaqta hina yuyaypi hinaspa paqtachaypi hap'ispa.khunanmi rikukun chay yuyaykunaqa". Qhaway qelqata.
Atipaspa ruraykunapipas kay ñak'ariy watakunapiqa, kasqan hoq sumaq apullikuna chaykunan kasqa Guillermo Billinghurst, Antonio Miro Quesada, Julio C. Tello y Mariano H. Cornejo.
Leguia pisipayninpi urmasqan pachan, "Junta Nacional de Gobierno" nisqa, David Samanez Ocampo umallisqan, kamachisqa hoq " comisión" nisqa kamakunapaq yapamanta hoq qelqa ruwakunapaq kankuna qhawarispa:Sapaq "poder electoral" nisqa sapaqchasqa ajllaq wasi kananpaq, swan pisi apullikuna rimaynin yupanchasqa kananpaqpas; pakapi ajllay ruwakunapaq; "organizaciòn cientìfica" nisqa llapa ajllay ruway churasqa kakanpaq; chay yapamanta ajllaypi kamachiy ruwaykunan mosoq aswan allin kausayta qolqe churaq aswan qhapaqkunapaq apamusqa. Ichaqa waqchakunata hinaspa warmitapas hinspa mana qelqa yachaqkunatawan t'aqasqatan llaqta kamachiymantaqa hap'isqaku. Saruchasqallatapunin.
Kay ñaupa kausaypin rimana wasipi apulli kayninkupi aswan sumaq ruwayniyoq kasqaku José Gálvez Barnechea, Julio de la Piedra, Emilio Romero Peralta, Fernando Belaunde Terry , Manuel Seaone Corrales.
XX pachaq wata chaupi kausaymanta pachan, (1948) teqsimuyupi runaq allaukan willakuymi reqsisqa karan hinaspa mosoq yuyaykuna wach'irimuran llapan warmi qhari runakunakunaq allaukan hinaspa ruwaynin reqsikunanpaq. Warmikunaq ajllay allaukanta paqtaranku hinaspa llaqta kamachiqpaq ajllasqa kayninkutapas.
Himanan, 7 p'unchay qoya raymi killapi,1955 wata kausaypi Gral Manuel A. Odria suyu kamachiyninpi, qosqa, N° 12391 mamachita, chaypin churasqa llapan kuraq warmikuna qelqata hinaspa qelqa rikuqtapaswarmi kayninpi allaukanta - chay kamachipin warmikunaq ajllayninta iskay kutiman yapasqa, hinatan Rimana Wasiqa allpasqa aswan allin kamachiq kayninta.
1956 watapi ajllasqa kasqanku warmikuna ñawpaq rantinmanta sayaq:
"Senado Nacional" nisqapi:
Irene Silva Linares de Santolalla
"Cámara de Diputados" Nisqapi:
María Mercedes Colina Lozano de Gotuzzo;
Kay kausaypin churananchis Rimana Wasipi aswan sumaq apullikunata chaypin kasqaku: Héctor Boza, Eduardo Miranda, Raúl Porras Barnechea, Armando Villanueva de Campo, Alberto Arca Parro, Ramiro Priale y Carlos Manuel Cox.
Mana qelqaq atiq runakuna kamachiy ajllaypi paykunapas ajllanankupaq chayraqmi 1979 Hatun Kamaypirwa kamachiran khaynata nispa:
Chunka pusaqniyoq wata kausayniyoq runan allin tajyasqa runa Perù suyupiqa. Hinaspa ajllanankupaq utaq ajllasqa kananpaqmi sutuin pirwapi qelqasqa kanan.
Chay kuraq watayoq runakunaqa allaukayoqmi ajllananpaq ichaqa kusa sapanchasqa kausayniyoq kaspapuni.
Ajllaytaqa kikinmi ruwanan, llapanpaq kikin,qespi, pakapi hinaspa ajllayta ruwananpuni, ichaqa sinchi kuraq paya machuqa munanman chayllan ajllakuyman rimanqa.
Kay kamachiywanmi, apullikunaqa panpacharanku llapa t'aqaykunata, ajllay ruwayta allin kusata kallpachaspa lalapa qespisqa runakunaq allaukanta qhawaspa.
Yapaykusqanmanta, khunan hatun kamay pirwa,1993 watapi "Congreso Constituyente Democrático" nisqa apulliq kamachiypi yaparan runa llaqtakuna astawan kamachiypi kanankupaq ichaqa hatun tapuykunapi mosoq kamachi ruwaykunapi, mosoq ruwaykunapi kamachiqkuna ajllaypi hinaspa orqoypipas chaymantapas imaynatacha qolqe rakiypipas. Llapa sarunchasqa llaqta runakunaq allaukanta kay kamachiywan yanapananpaq, hinaspa llaqtakunaq yuyay ruwaykunapi paykunapas rimanankupaq suyuntin kusa rikusqa kananpaq.
Kay kausaypi Rimana Wasipi aswan Hatun Apullikuna kasqaku:Víctor R. Haya de la Torre, 1978 Hatun Kamachiq " Asamablea Constituyente" nisqapi; Luis Alberto Sánchez; Manuel Ulloa Elías; Andrés Aramburu Menchaca; Héctor Cornejo Chávez; Roberto Ramírez del Villar.
--------------------------------------------------------------
QALLAR:
Suyuntinpaq llak'aq wasi/ "Museo de la Inquisición y del Congreso" nisqa Ñaupa Kausaynin waqaychaq Wasi hinaspa Rimana Wasi